Na cysterskim szlaku
Zakon cystersów (Sacer Ordo Cisterciensis) powstał w 1098 roku z inicjatywy mnichów benedyktyńskich, którzy dążąc do odnowy życia monastycznego założyli nowy klasztor w „miejscu samotnym” zwanym Citeaux (po łacinie Cistercium). Zakon szybko rozprzestrzenił się na terenie Europy. Uważani za elitę społeczeństwa chrześcijańskiego "szarzy mnisi", jak nazywano cystersów, przybyli na ziemie polskie w 2. połowie XII wieku. W Wielkopolsce do końca XIII wieku powstało sześć opactw: w Łeknie, Lądzie, Paradyżu-Gościkowie, Obrze, Zemsku (Bledzewie) oraz w Wieleniu Zaobrzańskim (Przemęcie); powstały też dwa klasztory żeńskie - w Owińskach i Ołoboku. Według najnowszych badań (Andrzej M. Wyrwa) najstarszym klasztorem cysterskim na ziemiach polskich było Łekno. Powołanie do życia tego opactwa rozpoczęło się prawdopodobnie w latach 1143 lub 1145, a zakończyło się wystawieniem dokumentu fundacyjnego.
W dniu św. Wojciecha, 23 kwietnia 1153 roku do Łekna zjechali dostojni goście, wśród nich byli najdostojniejsi: arcybiskup gnieźnieński Jan, poznański biskup Stefan, książę Mieszko III. Do zjazdu tak wielu szlachetnych gości doszło w związku z powołaniem w Łeknie klasztoru cystersów. W dokumencie fundacyjnym czytamy:
„Ja Zbilut [wielmoża z rodu Pałuków], obywatel Polski, dzięki natchnieniu niebiańskiemu w sercu zapalonemu, (...) część mojej wolnej dziedziny (...), Bogu rozdawcy wszystkich dóbr dla chwały i sławy, (...) oddałem z prawdziwą pokorą pobożności, a następnie w Łeknie, dla duchowego spędzania życia, jako biedakom Chrystusa, sam ubogi, przekazałem [cystersom] bez przeciwności wymienione wsie wraz ze wszystkimi ich dochodami, na swobodne użytkowanie odtąd na wieczność." (tłumaczenie wg Zofii Wojciechowskiej).
Dokument fundacyjny, będący najstarszym dokumentem w polskich archiwach państwowych (przechowywany jest w archiwum poznańskim, dwa pozostałe egzemplarze znajdują się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie), w 2016 roku został wpisany przez UNESCO na listę "Pamięć świata".
Na budowę klasztoru Zbilut przeznaczył miejsce położone na niewielkim wzniesieniu nad jeziorem, gdzie wcześniej istniał gród (kontrolujący przebieg szlaku handlowego wiodącego z Gniezna na Pomorze) oraz kościół w formie romańskiej rotundy. Zakonnicy do Łekna przybyli z Altenbergu pod Kolonią; na miejscu rotundy wybudowali tu kościół - oratorium oraz rozproszone budynki klasztorne. Z czasem opactwo stało się jednym z najbogatszych klasztorów cysterskich w Polsce: w połowie XIV wieku należało do niego 59 miejscowości wokół Łekna oraz inne dobra w Wielkopolsce i na Pomorzu. Nie doszło jednak do budowy klasztoru w formie typowej dla opactw cysterskich. Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV i XV stulecia, kiedy to, najprawdopodobniej wskutek pękania murów kościoła na niestabilnym gruncie, cystersi rozpoczęli trwająca blisko 100 lat przeprowadzkę do Wągrowca. Łekno traciło znaczenie, do współczesnych czasów nie zachowały się widoczne naziemne ślady klasztoru, pozostała jedynie nazwa - Klasztorek.
Pierwsze badania archeologiczne na tzw. Klasztorku (stanowisku Ł3) przeprowadził w 1950 roku prof. Józef Kostrzewski. W 1951 roku ruiny opactwa cysterskiego w Łeknie zostały wpisane do rejestru zabytków województwa wielkopolskiego. O przeszłości najstarszego na ziemiach polskich klasztoru cysterskiego dowiadujemy się przede wszystkim dzięki interdyscyplinarnym badaniom prowadzonym przez Ekspedycję Archeologiczną "Łekno" z Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Archeolodzy ustalili, że w Łeknie w latach 70. VII wieku istniał gród plemienny, na którego reliktach powstał gród wchodzący w skład sieci grodowej pierwszych Piastów. W okolicy wczesnopiastowskiego grodu istniały dwie osady - podgrodowa (stanowisko Ł4) i oraz handlowa (stanowisko Ł5). Badania archeologów pozwoliły dokładniej poznać dzieje grodów i klasztoru oraz zweryfikować informacje o wyglądzie opactwa; dzięki nim wiemy, że pochodząca z początku XVI wieku rycina z "Kroniki Altenberskiej", przedstawiająca kościół z okalającymi go rozproszonymi zabudowaniami, oddaje charakter zabudowy klasztoru w Łeknie.
Łekno, obecnie duża wieś, miało niegdyś prawa miejskie; pamiątka miejskiej przeszłości jest rynek i późnogotycki kościół farny pw. św. Piotra i Pawła wybudowany w połowie XVI wieku z cegły z użyciem kamiennych ciosów pochodzących z dawnych zabudowań klasztornych. Wyposażenie wnętrza jest późnorenesansowe i barokowe, w prezbiterium uwagę zwraca wykonany z piaskowca późnorenesansowy nagrobek fundatora kościoła Nikodema Łakińskiego i jego żony Jadwigi. Od niedawna w kościele rozbrzmiewa replika dzwonu-sygnaturki, wzywającego niegdyś na modlitwę łeknieńskich cystersów.
W 1990 roku Rada Europy podjęła decyzję o utworzeniu Szlaku Cysterskiego, którego celem jest pogłębianie wiedzy o wspólnych korzeniach kulturowej tożsamości europejskiej; na polskim odcinku tego szlaku znajduje się także Łekno.